باشگاه خبرنگاران جوان؛ مهدی سیف تبریزی* - دیروز ۳۰ تیر ۱۴۰۴ (۲۰ ژوئیه ۲۰۲۵)، سید عباس عراقچی، وزیر امور خارجه کشورمان، در نامه‌ای رسمی به آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل متحد، رئیس شورای امنیت، کایا کالاس، نماینده عالی اتحادیه اروپا، و اعضای شورای امنیت، به تشریح دلایل عدم صلاحیت حقوقی، سیاسی و اخلاقی سه کشور اروپایی (انگلیس، فرانسه و آلمان) برای استناد به مکانیسم ماشه (سازوکار بازگشت خودکار تحریم‌ها) در چارچوب برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) و قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت پرداخت. این نامه در واکنش به تهدیدات اخیر تروئیکای اروپایی مبنی بر فعال‌سازی مکانیسم ماشه تا پایان اوت ۲۰۲۵ (۹ شهریور ۱۴۰۴) در صورت عدم پیشرفت در مذاکرات هسته‌ای با ایالات متحده آمریکا صادر شده است. عراقچی با استناد به نقض مکرر تعهدات برجامی توسط این کشورها و حمایت آنها از اقدامات غیرقانونی آمریکا و رژیم صهیونیستی، هرگونه تلاش برای احیای تحریم‌های لغوشده را باطل و فاقد مشروعیت دانسته است.

موضع ایران از سوی فدراسیون روسیه، به‌عنوان یکی از اعضای کلیدی برجام و شورای امنیت، به‌طور قاطع مورد حمایت قرار گرفته است. به شکلی که میخائیل اولیانوف نماینده دائم روسیه در سازمان‌های بین‌المللی وین در حساب کاربری خود در رسانه اجتماعی ایکس در واکنش به نامه سید عباس عراقچی، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران نوشت: حقیقتا، سه کشور اروپایی هیچ حق قانونی یا اخلاقی برای راه‌اندازی سازوکار موسوم به «اسنپ‌بک یا مکان ماشه» برای اجرای مجدد تحریم‌های قبلی ضد ایرانی را ندارند.

این موضوع‌گیری قاطع اولیانوف را می‌توان به نامه ۱۰ دسامبر ۲۰۲۴، واسیلی نبنزیا، نماینده دائم روسیه در سازمان ملل جستجو کرد. جایی که نماینده روسیه در سازمان ملل در نامه‌ای خطاب به دبیرکل و رئیس شورای امنیت (در پاسخ به نامه ۶ دسامبر ۲۰۲۴ تروئیکای اروپایی با شماره S/2024/886) به صراحت تلاش‌های این کشورها برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه را غیرقانونی، غیرمسئولانه و مغایر با روح و متن قطعنامه ۲۲۳۱ خوانده است.

نقض تعهدات برجامی توسط تروئیکای اروپایی

برجام، توافقی چندجانبه میان ایران و گروه ۱+۵، با هدف تضمین ماهیت صلح‌آمیز برنامه هسته‌ای ایران و رفع تحریم‌های اقتصادی در ازای تعهدات هسته‌ای ایران شکل گرفت. قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت (۲۰۱۵) این توافق را تأیید کرد و مکانیسم ماشه را به‌عنوان سازوکاری برای بازگرداندن تحریم‌ها در صورت نقض اساسی تعهدات توسط ایران تعریف نمود. با این حال، عراقچی در نامه خود تأکید کرده که تروئیکای اروپایی خود به‌طور مستمر و طولانی‌مدت تعهداتشان را نقض کرده‌اند و از این‌رو، فاقد مشروعیت برای استناد به این سازوکار هستند.

پس از خروج یک‌جانبه آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸، کشورهای اروپایی متعهد شدند با ایجاد سازوکارهایی نظیر اینستکس، آثار تحریم‌های آمریکا را جبران کرده و همکاری‌های اقتصادی با ایران را حفظ کنند. اما این تعهدات هیچ‌گاه به‌طور کامل اجرا نشد. عدم اجرای تعهدات مندرج در بندهای ۱ و ۲ ضمیمه دوم برجام، از جمله تسهیل تجارت و همکاری اقتصادی، نمونه‌ای آشکار از نقض تعهدات این کشورها است. عراقچی در نامه خود به حمایت سیاسی و مادی این کشورها از اقدامات غیرقانونی، مانند حملات نظامی به تأسیسات هسته‌ای ایران، اشاره کرده و این اقدامات را نقض آشکار اصول بنیادین برجام دانسته است.

استدلال حقوقی: فقدان مشروعیت برای استناد به مکانیسم ماشه

از منظر حقوق بین‌الملل، اصل حسن نیت و پایبندی متقابل به تعهدات، اساس هر توافق چندجانبه‌ای است. ماده ۶۰ کنوانسیون وین در مورد حقوق معاهدات (۱۹۶۹) تصریح می‌کند که نقض اساسی یک معاهده توسط یکی از طرف‌ها، سایر طرف‌ها را از استناد به آن معاهده برای اعمال حقوقشان محروم می‌کند، مگر آنکه خود به تعهداتشان پایبند بوده باشند. تروئیکای اروپایی، با عدم اجرای تعهداتشان و حمایت از اقدامات غیرقانونی، از جمله تحریم‌های یک‌جانبه آمریکا و حملات رژیم صهیونیستی به تأسیسات هسته‌ای ایران، این اصل را نقض کرده‌اند.

عراقچی در نامه خود به توصیه این کشورها در ۲۰ اوت ۲۰۲۰ به آمریکا اشاره می‌کند که طی آن از واشنگتن خواسته بودند از اقداماتی که اعتبار شورای امنیت را تضعیف می‌کند، خودداری کند. این تناقض رفتاری، که خود این کشورها اکنون به‌دنبال تضعیف قطعنامه ۲۲۳۱ هستند، از منظر حقوقی جایگاه آنها را برای استناد به مکانیسم ماشه سلب می‌کند. ماده ۳۶ قطعنامه ۲۲۳۱ صراحتاً بر اجرای کامل تعهدات توسط همه طرف‌ها تأکید دارد، و نقض این تعهدات توسط اروپا، هرگونه اقدام آنها برای احیای تحریم‌ها را فاقد اعتبار می‌سازد.

حمایت قاطع روسیه از موضع ایران

نامه ۱۰ دسامبر ۲۰۲۴ واسیلی نبنزیا، نماینده دائم روسیه در سازمان ملل، به‌طور صریح از موضع ایران حمایت کرده و تلاش‌های تروئیکای اروپایی برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه را غیرقانونی و غیرمسئولانه خوانده است. این نامه، که در پاسخ به نامه ۶ دسامبر ۲۰۲۴ تروئیکای اروپایی (S/2024/886) صادر شده، به چند نکته کلیدی اشاره دارد:

تحریف واقعیت توسط تروئیکای اروپایی: نبنزیا تأکید می‌کند که این کشورها با تحریف واقعیت‌های مربوط به برجام، به دنبال پیشبرد اهداف سیاسی خود برای اعمال فشار بر ایران هستند. او استدلال می‌کند که تلاش آنها برای سرزنش ایران به‌عنوان مسئول وضعیت کنونی برجام، نمی‌تواند دلیل اصلی توقف این توافق، یعنی خروج یک‌جانبه آمریکا در سال ۲۰۱۸، را پنهان کند.

نقض تعهدات توسط اروپا: نامه روسیه به‌طور خاص به عدم پایبندی تروئیکای اروپایی به تعهداتشان، از جمله عدم رفع تحریم‌ها در روز انتقال (اکتبر ۲۰۲۳) و اقدامات مخرب دیگر، اشاره دارد. نبنزیا این اقدامات را اعترافی به تخلفات اروپا می‌داند، زیرا آنها نتوانستند سیاست‌ها و قوانین خود را با پارامترهای قطعنامه ۲۲۳۱ هماهنگ کنند.

غیرقانونی بودن استناد به مکانیسم ماشه: روسیه با استناد به تحلیل حقوقی خود در ۲۰ اوت ۲۰۲۰ (S/2024/874)، اعلام کرده که دلایل عدم صلاحیت آمریکا برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه در سال ۲۰۲۰، همچنان برای تروئیکای اروپایی صدق می‌کند. نبنزیا تأکید دارد که این کشورها، به دلیل مشارکت در نقض برجام و قطعنامه ۲۲۳۱، خود را از حق استفاده از این سازوکار محروم کرده‌اند.

پایبندی ایران به تعهدات بین‌المللی: نامه روسیه بر پایبندی ایران به معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (ان‌پی‌تی) و توافقنامه پادمان‌های جامع با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تأکید دارد. نبنزیا خاطرنشان می‌کند که ایران یکی از دقیق‌ترین کشورهای عضو آژانس در ارائه اطلاعات درباره برنامه هسته‌ای خود است، در حالی که تروئیکای اروپایی و آمریکا تلاش‌های چندجانبه برای احیای برجام را ناکام گذاشته‌اند.

مغایرت ادعاهای اروپا با برجام: نبنزیا ارجاعات تروئیکای اروپایی به مکانیسم حل اختلاف (بند ۱۶ برجام) را مغایر با روح و متن این توافق می‌داند و تأکید می‌کند که این مکانیسم به دلیل نبود رویه‌ها و تصمیمات لازم از سوی کمیسیون مشترک برجام هرگز فعال نشده است.

این حمایت قاطع روسیه، جایگاه حقوقی ایران را در رد ادعاهای تروئیکای اروپایی تقویت می‌کند ومی‌تواند نشانه‌ای از اجماع بین‌المللی علیه زیاده‌خواهی‌های غرب و حمایت از حقوق مشروع ایران در چارچوب برجام باشد.

پایبندی ایران به دیپلماسی و واکنش مشروع

ایران، با وجود خروج آمریکا و نقض تعهدات اروپا، تا یک سال پس از خروج آمریکا (تا مه ۲۰۱۹) به‌طور کامل به تعهدات خود پایبند ماند، واقعیتی که در گزارش‌های متعدد آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تأیید شده است. کاهش تدریجی تعهدات ایران پس از این دوره، واکنشی مشروع به نقض تعهدات طرف‌های مقابل بود که مطابق با بند ۳۶ برجام صورت گرفت. عراقچی در نامه خود تأکید کرده که ایران به روند حل‌وفصل اختلافات مندرج در برجام پایبند بوده و تلاش‌های گسترده‌ای برای حفظ توافق انجام داده است. این پایبندی، در مقابل نقض مکرر تعهدات توسط اروپا، جایگاه حقوقی ایران را تقویت می‌کند.

پیامدهای ریاست دوره‌ای روسیه بر شورای امنیت

با توجه به ریاست دوره‌ای روسیه بر شورای امنیت در اکتبر ۲۰۲۵، نامه ۱۰ دسامبر ۲۰۲۴ اهمیت ویژه‌ای دارد. روسیه به صراحت اعلام کرده که فعال‌سازی مکانیسم ماشه غیرقانونی است و انتظار می‌رود که به‌عنوان رئیس شورای امنیت، از قرار گرفتن این موضوع در دستور کار جلوگیری کند. به نظر می‌رسد تروئیکای اروپایی با تعیین ضرب‌الاجل پایان اوت ۲۰۲۵، تلاش دارند از فرصت ۳۰ روزه سپتامبر استفاده کرده و پیش از آغاز ریاست روسیه، مکانیسم ماشه را به سرانجام برسانند. این استراتژی، که به نظر می‌رسد با هماهنگی آمریکا طراحی شده، با هدف دور زدن مخالفت‌های روسیه و چین است. با این حال، موضع صریح روسیه در نامه ۱۰ دسامبر و تحلیل حقوقی پیشین آن، این تلاش‌ها را با چالش جدی مواجه می‌کند.

هشدار به پیامدهای فعال‌سازی مکانیسم ماشه

عراقچی در نامه خود هشدار داده که هرگونه تلاش برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه با واکنش قاطع ایران مواجه خواهد شد. این موضع، ریشه در ماده ۵۱ منشور ملل متحد دارد که حق دفاع مشروع را به رسمیت می‌شناسد. ایران اعلام کرده که در صورت بازگشت تحریم‌ها، ممکن است اقداماتی نظیر خروج از برجام یا ان‌پی‌تی را در نظر بگیرد. نامه روسیه نیز هشدار می‌دهد که این اقدام می‌تواند به تشدید تنش‌ها و بی‌ثباتی در منطقه منجر شود و از جامعه بین‌المللی خواسته است از اقدامات غیرمسئولانه تروئیکای اروپایی جلوگیری کند.

نتیجه‌گیری

نامه ۳۰ تیر ۱۴۰۴ ایران و نامه ۱۰ دسامبر ۲۰۲۴ روسیه به روشنی عدم صلاحیت حقوقی، سیاسی و اخلاقی تروئیکای اروپایی برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه را اثبات می‌کنند. نقض مستمر تعهدات برجامی، حمایت از اقدامات غیرقانونی، و تناقض در مواضع اروپا، هرگونه ادعای آنها را بی‌اعتبار می‌سازد. انتظار می‌رود با حمایت قاطع روسیه، به‌ویژه در آستانه ریاستش بر شورای امنیت، بتوان این تلاش‌ها را ناکام گذاشت. ایران، با پایبندی به دیپلماسی، حق خود را برای پاسخ به اقدامات خصمانه محفوظ می‌دارد. ط

هلند سهمی در تأمین سیستم‌های پاتریوت برای اوکراین خواهد داشت