درون جمجمه، میلیون‌ها نورون در سکوت مشغول پردازش اطلاعات هستند. هر فکر، هر خاطره و هر احساسی که تجربه می‌کنیم، در همین شبکه‌های پیچیده شکل می‌گیرد، اما نکته شگفت‌آور این است که خود این مرکز فرماندهی، هرگز درد را تجربه نمی‌کند. مغز، با تمام ظرافت و حساسیتش، محکم و بی‌درد به کار خود ادامه می‌دهد و از همین ویژگی، راز‌هایی از عملکرد بدن و هوشیاری انسان آشکار می‌شود.

چه شگفتی است که ما با تمام این حجم از احساسات، افکار و تجربیات دردناک، در حالی که در اعماق وجودمان، مرکز تمام این پردازش‌ها یعنی «مغز» خودش هرگز درد نمی‌کند. این پدیده، یکی از جذاب‌ترین و در عین حال مبهم‌ترین ویژگی‌های سیستم عصبی انسان است. درست در لحظه‌ای که درد سر شدیدی را تجربه می‌کنیم، مغز ما، همان اندامی که این درد را تفسیر و آن را به ما اعلام می‌کند؛ کاملاً بی‌درد و بی‌آلوده باقی می‌ماند. این تناقض ظاهری، نه تنها در حوزه علوم اعصاب، بلکه در فلسفه، روان‌شناسی و پزشکی نیز موج‌هایی از کنجکاوی و پژوهش به‌وجود آورده است. اما چرا «مغز» به عنوان مرکز دریافت و تفسیر درد، خودش از درد بی‌نیاز است؟

مغز از درد بی‌خبر است

برای درک این موضوع، باید به ساختار بنیادین سیستم عصبی بدن مراجعه کنیم. درد، در واقع یک سیگنال اخطار است که توسط گیرنده‌های ویژه‌ای به نام «نوسیسپتورها» (Nociceptors) در سراسر بدن شناسایی می‌شود. این گیرنده‌ها در پوست، عضلات، مفاصل، اعصاب محیطی و اندام‌های داخلی قرار دارند و به تحریک‌های مکانیکی، حرارتی یا شیمیایی شدید واکنش نشان می‌دهند. سیگنال درد از طریق اعصاب محیطی به نخاع منتقل می‌شود و سپس به مناطق مختلف مغز به‌ویژه قشر جلویی، تالاموس و سیستم لیمبیک فرستاده می‌شود تا تفسیر شود. اما نکته کلیدی اینجاست که خودِ مغز فاقد این گیرنده‌های دردزا است.

مطالعات نوروآناتومیک منتشر شده در مجله «برین فکتز» (Brain Facts) نشان داده‌اند که بافت نرم مغز هیچ نوسیسپتوری ندارد. این یافته، توضیح علمی روشنی برای این پدیده ارائه می‌دهد اگر گیرنده‌ای وجود نداشته باشد، سیگنالی هم تولید نمی‌شود و در نتیجه، احساس دردی نیز به وجود نخواهد آمد. بنابراین، حتی اگر جراحی روی مغز انجام شود مانند عمل «کرانیوتومی» (Craniotomy) یعنی بیمار در حالت بیدار (در جراحی‌های مغز بیدار)، می‌تواند دردی از خودِ بافت مغز احساس نکند. البته پوست سر، جمجمه و مننژ‌ها (لایه‌های محافظ مغز) دارای گیرنده‌های دردزا هستند، بنابراین درد در طول عمل، معمولاً از این ساختار‌های اطراف ناشی می‌شود، نه از خودِ مغز.

نقش مننژ‌ها و اهمیت محافظت از مغز

اگرچه مغز مستقیماً درد نمی‌کند، اما ساختار‌های اطراف آن به‌ویژه «مننژها» (Meninges) حساسیت بالایی به درد دارند. مننژ‌ها شامل سه لایه محافظ هستند؛ «دوپایه» (Dura mater)، «عنکبوتیه» (Arachnoid mater) و «نرم‌کام» (Pia mater). این لایه‌ها علاوه بر محافظت فیزیکی، حاوی شبکه‌های غنی از اعصاب و عروق خونی هستند که به گیرنده‌های دردزا مجهزند. به همین دلیل، التهاب مننژ‌ها مانند مننژیت یا تحریک این لایه‌ها در اثر افزایش فشار داخل جمجمه‌ای، درد‌های سر بسیار شدیدی ایجاد می‌کند. این درد، با وجود اینکه در ناحیه سر احساس می‌شود، در واقع توسط مغز تفسیر می‌شود، نه اینکه خودِ مغز درد کند.

تفکیک بین تجربه درد و اندام پردازنده آن، از نکات بنیادین در علوم اعصاب است. مغز، به عنوان مرکز پردازش، اطلاعات درد را از سایر نقاط بدن دریافت می‌کند و آن را تجربه می‌نماید، اما این تجربه، منعکس‌کننده وضعیت خودِ مغز نیست، بلکه نتیجه تفسیر سیگنال‌های ورودی است. این موضوع نه تنها برای درک عملکرد مغز اهمیت دارد، بلکه کلیدی برای درک نحوه واکنش انسان به آسیب‌ها و بیماری‌ها نیز محسوب می‌شود.

جراحی مغز بیدار؛ شاهدی زنده از بی‌دردی مغز

یکی از شواهد عملی و عینی برای بی‌دردی مغز، روش «جراحی مغز بیدار» (Awake Craniotomy) است. در این روش، بیمار در حین عمل جراحی روی مغز هوشیار است و می‌تواند با جراح ارتباط برقرار کند. این کار به جراح کمک می‌کند تا مناطق حیاتی مغز مانند مراکز گفتار یا حرکتی را آسیب نزند. جالب اینجاست که بیمار در طول برداشتن بافت مغز، هیچ دردی احساس نمی‌کند. البته قبل از دسترسی به مغز، بی‌حسی موضعی بر روی پوست سر و جمجمه اعمال می‌شود، زیرا این نواحی حساس به درد هستند. اما به محض اینکه جراح به بافت مغز دسترسی پیدا می‌کند، بیمار نیازی به دارو‌های ضد درد ندارد.

تحقیقات منتشر شده در مجله «نوروانکولوژی» (Neuro-Oncology) متعلق به دانشگاه «آکسفورد» (OXFORD) نشان داده‌اند که بیش از ۹۰ درصد بیماران تحت جراحی مغز بیدار، از درد در حین تماس با بافت مغز شکایت نمی‌کنند. این یافته، تأیید می‌کند که مغز فاقد گیرنده‌های دردزا است و تجربه درد انسان تنها از نواحی اطراف مغز ناشی می‌شود.

نقش تکاملی بی‌دردی مغز

بی‌دردی مغز یک طراحی هوشمندانه تکاملی است. تصور کنید اگر مغز به تحریک‌های کوچک فیزیولوژیک یا تغییرات جریان خون پاسخ دردناک می‌داد، عملکرد‌های حیاتی مانند تفکر، حافظه و پردازش اطلاعات مختل می‌شدند. به این ترتیب، بدن انسان با جدا کردن تجربه درد از مرکز پردازش، یک سازوکار حفاظتی هوشمندانه ایجاد کرده است که مغز را قادر می‌سازد بدون اختلال به وظایف حیاتی خود ادامه دهد.

آیا مغز می‌تواند «احساس» کند بدون اینکه «درد» داشته باشد؟

این ویژگی مغز، در حوزه فلسفه ذهن و هوشیاری نیز مطرح شده است. اگر مغز، منبع تمام احساسات، ادراکات و تجربیات ما است، چگونه ممکن است خودش از درد بی‌نیاز باشد؟

برخی فیلسوفان، مانند «دیوید چالمرز» (David Chalmers)، به این موضوع به عنوان «مسئله سخت هوشیاری» (Hard Problem of Consciousness) اشاره کرده‌اند. آنها می‌پرسند که چگونه یک اندام بی‌احساس، تجربه احساسات شدیدی مانند درد، شادی یا غم را ایجاد می‌کند؟

این پرسش‌ها، اگرچه فراتر از علم تجربی هستند، اما نشان می‌دهند که درک ما از مغز، تنها از طریق آناتومی و فیزیولوژی کافی نیست. مطالعه‌ای منتشر شده در سال ۲۰۲۱ در «مجله بین‌المللی فیزیولوژی بالینی و تجربی» (International Journal of Clinical and Experimental Physiology) نشان می‌دهد که مغز، با وجود بی‌دردی خود، می‌تواند درد دیگران را درک کند، به آن همدردی نشان دهد و حتی از آن بترسد. این توانایی، نه تنها نشان‌دهنده پیچیدگی عجیب سیستم عصبی است، بلکه نشان‌دهنده توانایی انسان در تفکر «بیش‌آگاهانه» (Metacognition) است.

مغز و تجربه درد در زندگی روزمره

حتی در زندگی روزمره، مغز بدون اینکه خود آسیب ببیند، نقش اصلی در تجربه درد ایفا می‌کند. هر بار که دچار سردرد، آسیب عضلانی یا سوختگی می‌شویم، مغز اطلاعات ورودی را پردازش و واکنش‌های بدن را تنظیم می‌کند. این پردازش، شامل آزادسازی مواد شیمیایی، ارسال سیگنال‌های هورمونی و فعال‌سازی مناطق مختلف مغز برای مقابله با درد است. بدون بی‌دردی مغز، تجربه این پیچیدگی‌ها ممکن بود غیرقابل تحمل و ناکارآمد شود.

مغز، مرکز درد، بدون درد

در نهایت، واقعیت این است که مغز، با تمام پیچیدگی‌ها و حساسیت‌هایش، خودش از درد بی‌نیاز است. این ویژگی، نه یک نقص، بلکه یک طراحی هوشمندانه تکاملی است که به مغز اجازه می‌دهد بدون تداخل درد، به عنوان مرکز کنترل و پردازش، وظیفه خود را انجام دهد. بی‌دردی مغز، امکان جراحی‌های پیچیده، تحقیقات عصبی و درک بهتر از عملکرد ذهن را فراهم کرده است. اما در عین حال، این پدیده، دریچه‌ای به سوی سؤالات عمیق‌تر درباره طبیعت درد، هوشیاری و رابطه بین بدن و ذهن باز می‌کند.

مغز، این اندام شگفت‌انگیز، ممکن است درد نداشته باشد، اما هر لحظه از زندگی ما را با تجربه درد، شادی، خاطره و احساس پر می‌کند؛ و شاید همین بی‌دردی، بهترین شرط ممکن برای این باشد که بتواند درد دیگران را درک کند و به آنها پاسخ دهد.

انتهای پیام/

ادامه رسیدگی به لایحه حمایت از ایرانیان در دستور کار صحن مجلس قرار گرفت